Πασχαλινά έθιμα και δρώμενα σε όλη την Ελλάδα μάς βάζουν στο κλίμα των ημερών
Το Πάσχα είναι η πλέον σημαντική, η κορυφαία πέρα από κάθε αμφισβήτηση, γιορτή της Ορθόδοξης Χριστιανοσύνης. Ο συμβολισμός που εμπεριέχεται με όλη την ψυχική και σωματική προετοιμασία της Σαρακοστής στην προσέγγιση των Παθών και της Ανάστασης του Κυρίου, αγγίζει βαθιά τους πιστούς, τους συγκινεί συμπάσχοντας κάθε μέρα της Μεγάλης Εβδομάδας για να βρουν την αγαλλίαση με την ανακούφιση της απελευθέρωσης και της προσμονής την Κυριακή, την ημέρα της Ανάστασης. Απέναντι σε αυτό το τόσο φορτισμένο θρησκευτικό γεγονός οι απανταχού Ορθόδοξοι Χριστιανοί, βεβαίως και οι Έλληνες, δεν περιορίζονται να το ζήσουν και τελικά να το γιορτάσουν μόνο μέσα στις εκκλησίες ή κατ’ ιδίαν. Βγαίνουν έξω από το σπίτι τους, από τις πόλεις και βεβαίως από τα χωριά τους και με φαντασία, ομαδικότητα και θρησκευτική συναίσθηση οργανώνουν κάθε είδους δρώμενο για να τονίσουν πρώτα τη συμπόνια τους στο Θείο Δράμα και στη συνέχεια τη χαρά τους.
Όλη η Μεγάλη Εβδομάδα έχει συνδεθεί και συνδυαστεί ιστορικά με πληθώρα εκδηλώσεων σε κάθε γωνιά της Ελλάδας, από τα νησιά μέχρι την ηπειρωτική χώρα, με την κορύφωσή τους κυρίως τη Μεγάλη Παρασκευή κατά την οποία η κατανυκτική Περιφορά του Επιταφίου μετατρέπεται με σεβασμό σε ένα ξεχωριστό θρησκευτικό δρώμενο. Αλλά εκεί που η φαντασία και η ποικιλομορφία πραγματικά εντυπωσιάζει είναι τα δεκάδες, ίσως και εκατοντάδες έθιμα και άλλα δρώμενα που ξεκινούν ακόμη και από το Σάββατο του Λαζάρου και συνεχίζονται μέχρι και κάποιες ημέρες μετά την Κυριακή της Ανάστασης.
Ανάσταση στο χωριό Κερασιά, στη λίμνη Πλαστήρα.
Έθιμα και δρώμενα από τις Σέρρες έως την Κρήτη
Ένα από τα πολύμορφα όσο και εναρκτήρια εθιμικά δρώμενα του ελληνικού Πάσχα έχει ως επίκεντρο κυρίως τη Βόρεια Ελλάδα –περιοχές Σερρών, Ημαθίας και Κοζάνης- και ξεκινάει το Σάββατο του Λαζάρου με την ονομασία «καλαντίσματα», συνδέοντας την Ανάσταση του Λαζάρου με την Ανάσταση του Κυρίου μια εβδομάδα μετά. Κορίτσια ντυμένα με παραδοσιακές στολές της περιοχής τους επισκέπτονται τα σπίτια κρατώντας ομοιώματα του Λαζάρου, λένε τα κάλαντα της ημέρας και στα καλαθάκια που κρατούν στα χέρια τους αποδέχονται τα δώρα του σπιτιού: άβαφα αβγά, που οι κοπέλες θα βάψουν κόκκινα τη Μεγάλη Πέμπτη, νηστίσιμα γλυκά, χρήματα αλλά και τα «Λαζαράκια», παραδοσιακά κουλουράκια με αλεύρι, ζάχαρη και μυρωδικά στο σχήμα σαβανωμένου ανθρώπου για να θυμίζει τον Λάζαρο. Αυτονόητο είναι ότι τα κορίτσια αποκαλούνται «Λαζαρίνες» και ολοκληρώνουν την περιοδεία τους με χορό στην πλατεία, συνήθως έξω από την εκκλησία. Υπάρχει, όμως, και συνέχεια την επόμενη ημέρα, την Κυριακή των Βαΐων, με γλέντι, χορό και τραγούδια μετά τη Θεία Λειτουργία, παρουσία πλήθους κατοίκων και επισκεπτών. Όλα τελειώνουν με τον Εσπερινό, που σηματοδοτεί την έναρξη της Εβδομάδας των Παθών.
Στα Ιόνια νησιά η μουσική και η παράδοση έχουν την τιμητική τους. Ξεκινάμε από την Κέρκυρα, όπου η μία Φιλαρμονική μετά την άλλη συναγωνίζονται θα εκφράσει ποια πρώτη και καλύτερα τη λύπη και τον πόνο των Παθών αλλά και τη χαρά της Ανάστασης. Σε κλίμα ευφορίας εξελίσσεται και το παλιό έθιμο των «Μπότηδων»: μεγάλα και μικρότερα πήλινα πιθάρια αφήνονται να πέσουν με πάταγο στα κερκυραϊκά πλακόστρωτα, με τους επισκέπτες και τους κατοίκους να συλλέγουν πήλινα αναμνηστικά σπαράγματα. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στη Λευκάδα όπου συλλέγονται τα «κομμάτια», επίσης σπαράγματα μικρών πήλινων αγγείων που οι ντόπιοι ρίχνουν από ψηλά το Μεγάλο Σάββατο το πρωί ως ξόρκι για πένθος των ημερών.
Το έθιμο της Αγάπης αναβιώνει τη Δευτέρα του Πάσχα στον Κτικάδο της Τήνου.
Αν τα ταξιδιωτικά σχέδια των ημερών σας φέρουν στην Τήνο, φροντίστε το Μεγάλο Σάββατο να εφοδιαστείτε με λεμονόφυλλα που προσφέρονται απλόχερα: λέγεται ότι φέρνουν τύχη στους άνδρες και έναν καλό γαμπρό στα κορίτσια. Την Κυριακή του Πάσχα μπορείτε να συμμετάσχετε σε κάποιο από τα γλέντια που στήνονται στα χωριά του νησιού.
Δεν είναι δρώμενο, είναι όμως μια πανέμορφη εικόνα. Στην Αμοργό λουλουδοπέταλα στολίζουν το δρόμο και αναμμένα πήλινα αγγεία φωτίζουν τη διαδρομή είτε ακολουθήσετε τον Επιτάφιο είτε είτε συμμετάσχετε στη λιτανεία της εικόνας της Παναγίας της Χοζοβιώτισσας την Εβδομάδα της Διακαινησίμου.
Ένα πολύ ιδιαίτερο πασχαλινό έθιμο, τη «βούρνα» συναντάμε στο χωριό Άγιος Ισίδωρος της Ρόδου. Συμμετέχουν οι «λεύτεροι», οι μη παντρεμένοι δηλαδή, οι οποίοι στο πλαίσιο του εθίμου οφείλουν να τηρήσουν μια σειρά από κανόνες. Το τελετουργικό ξεκινά το Μεγάλο Σάββατο και ολοκληρώνεται τη Δευτέρα του Πάσχα με τους παραβάτες να τιμωρούνται πέφτοντας με τα ρούχα στη «βούρνα», δηλαδή μια γούρνα με νερό.
Μεγάλη Παρασκευή στη Μονή της Χοζοβιώτισσας, στην Αμοργό. AP Photo/Dimitri Messinis
Αν βρεθείτε στο Μορφοβούνι Καρδίτσας, θα δείτε την Κυριακή του Πάσχα τον «Διπλό Χορό»: Στην κορυφή του κύκλου βρίσκεται ο ιερέας και ακολουθούν δύο διπλές σειρές χορευτών, μία διπλή ανδρών και μία αντίστοιχη κοριτσιών, έκφραση χαράς για την Ανάσταση του Κυρίου. Ανάλογη κατάσταση θρησκευτικής κατάνυξης, χαλάρωσης και ηρεμίας με έντονο φυσιολατρικό στοιχείο χαρακτηρίζουν τα Βαρδούσια, με τα δεκάδες μονοπάτια πεζοπορίας στις κατάφυτες βουνοπλαγιές –ας μην ξεχνάμε ότι Πάσχα σημαίνει και Άνοιξη, έκρηξη της φύσης. Αν οργανωθείτε σωστά, θα βρείτε και διάσπαρτες μικρές εκκλησίες για κατανυκτικές ακολουθίες και βεβαίως θα γευθείτε κοψίδια και τσίπουρα σε δεκάδες στέκια της περιοχής.
Η«βροντερή» υποδοχή της Ανάστασης με τα αμφιλεγόμενα έθιμα του «σαϊτοπόλεμου» στην Καλαμάτα και του «ρουκετοπόλεμου» στον Βροντάδο της Χίου, που μετατρέπουν τον τόπο σε πεδίο μάχης, φέρει τη σκιά θλιβερών ατυχημάτων. Τόσο η Καλαμάτα όσο και η Χίος, όμως, παραμένουν όμορφοι προορισμοί, στους οποίους μπορείτε να ταξιδέψετε τις ημέρες αυτές και να χαρείτε τη φύση και την ατμόσφαιρά τους, καθώς προσφέρουν πληθώρα επιλογών στους επισκέπτες.
Λαζαράκια, τα παραδοσιακά κουλουράκια που φτιάχνονται σε πολλά μέρη της Ελλάδας το Σάββατο του Λαζάρου. © Γιώργος Δρακόπουλος
Στον Μυστρά, στη Λακωνική Μάνη και στη Μονεμβασιά, το κύριο δρώμενο είναι η «βουτιά» στο Βυζάντιο, την οποία θα οργανώσετε εσείς, διαλέγοντας την ώρα και τον τόπο που θα μοιράσετε μεταξύ της επαφής με την ιστορία, τη θρησκεία και την παράδοση. Βεβαίως, μια επίσκεψη στο Λεωνίδιο είναι απαραίτητη για να γνωρίσετε το κορυφαίο δρώμενο της παραδοσιακής κωμόπολης της Τσακωνιάς με τα φωτισμένα πολύχρωμα αερόστατα που κατά δεκάδες απελευθερώνονται στον αέρα κυρίως από τους νέους της περιοχής, τόσο το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου όσο και την Κυριακή της Ανάστασης. Πηγαίνοντας προς δυτικά, προορισμός είναι το Επιτάλιο Ηλείας, όπου οι κάτοικοι -σαφώς επηρεασμένοι από το ιστορικό οικουμενικό αθλητικό παρελθόν των Ολυμπιακών Αγώνων- τη Δευτέρα του Πάσχα οργανώνουν ιπποδρομίες δίνοντας ως έπαθλο σε όλους τις «κουλούρες», ντόπια αρτοσκευάσματα.
Στο μεγαλύτερο νησί της Ελλάδας, την Κρήτη με τα άπειρα σε αριθμό, παράδοση και ιστορία έθιμα, τα πασχαλιάτικα δρώμενα δεν έχουν τελειωμό. Ας σταθούμε για λίγο στο Ηράκλειο, Μεγάλη Παρασκευή βράδυ στο Μεϊντάνι, και ας προσεγγίσουμε με τα μάτια και τα αυτιά μας τους Επιταφίους των εκκλησιών του Αγίου Μηνά, του Αγίου Τίτου και του Αγίου Δημητρίου που συγκλίνουν τελετουργικά στο κέντρο της πλατείας. Θα ακούσουμε το «Μοιρολόϊ της Παναγίας» από νέους και νέες, θα διακρίνουμε τις ψαλμωδίες ιερέων και ψαλτών, αλλά θα δούμε στα πρόσωπα όλων των συμμετεχόντων και μια καρτερική προσμονή: να ολοκληρωθεί το θρησκευτικό σκέλος για να κατακλύσουν στη συνέχεια τα μεζεδοπωλεία της περιοχής για τα παραδοσιακά εδέσματα της Μεγάλης Παρασκευής, μετά την Περιφορά του Επιταφίου. Τοπικό έθιμο του Ηρακλείου είναι και η «φουρνάρα», η καύση του Ιούδα το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου. Στη δυτική Κρήτη, στα Χανιά, κυρίαρχο έθιμο είναι η ζωοπανήγυρη, τη Μεγάλη Παρασκευή στην περιοχή των Βουκόλων. Να θυμίσουμε όμως ότι τα παλαιότερα χρόνια ο ίδιος χώρος και το ίδιο παζάρι ήταν και ο τόπος «προώθησης» των συνοικεσίων της περιοχής. Άλλα χρόνια, άλλες συνήθειες.
Αργά το απόγευμα του Μεγάλου Σαββάτου φτάνει το Άγιο Φως από τα Ιεροσόλυμα στον ναό των Αγίων Αναργύρων στην Πλάκα. ©ΝΤΟΥΝΤΟΥΜΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ/INTIME NEWS
Στην Ιερισσό της Χαλκιδικής συνδέουν τη χαρά της Ανάστασης με ένα γεγονός που σημάδεψε με πόνο τον τόπο: τη σφαγή 400 ανθρώπων από τους Τούρκους το 1821. Τιμούν αυτή τη μνήμη την Τρίτη του Πάσχα με ένα χορό που αποκαλούν «καγκελευτό». Τον ξεκινούν οι γεροντότεροι κάτοικοι και ακολουθούν όλοι σχεδόν οι παρευρισκόμενοι σε ένα έντονα φορτισμένο χορό εκατοντάδων μέτρων. Στην γειτονική Αρναία, όμως, την ίδια ημέρα στήνεται μια τεράστια ζυγαριά στην κεντρική πλατεία, το λεγόμενο «καντάρι». Ζυγίζονται κατά σειρά όλοι όσοι πιθανολογείται ότι παρεκτρέπονται, σε σχέση με τη νηστεία της Σαρακοστής και με τα ζυγίσματα της περασμένης χρονιάς. Περιττό να ασχοληθούμε με τα σχόλια που ανταλλάσσονται. Τέλος, στη Συκιά της Χαλκιδικής και εδώ την Τρίτη του Πάσχα έχουμε αλογοδρομίες στην παραλία του χωριού.
Τέλος, στην Αθήνα, ιερή παράδοση με τεράστιο συμβολικό χαρακτήρα είναι η άφιξη και η διάδοση-διάθεση του Αγίου Φωτός από τα Ιεροσόλυμα στο Μετόχι του Παναγίου Τάφου, τον ναό των Αγίων Αναργύρων στην Πλάκα. Είναι μια μοναδική στιγμή αργά το απόγευμα του Μεγάλου Σαββάτου.
Κατανυκτική ατμόσφαιρα στη Ρόδο. © Γιώργος Τσάφος
Οι Περιφορές των Επιταφίων
«Έρραναν τον τάφον αι Μυροφόροι μύρα, λίαν πρωί ελθούσαι» επαναλαμβάνεται στην κορυφαία στιγμή των Παθών, με τα γνωστά σε όλους Εγκώμια να συνοδεύουν τους Επιταφίους. Παρά τη θλίψη που πρέπει να χαρακτηρίζει αυτή την εκδήλωση, ο απλός λαός εδώ και πολλά χρόνια της προσδίδει ένα ιδιαίτερο χρώμα και περιεχόμενο, μετατρέποντας την Περιφορά των Επιταφίων σε ένα ξεχωριστό δρώμενο. Σταχυολογούμε κάποιες χαρακτηριστικές περιπτώσεις από την πληθώρα που υπάρχει σε όλη την Ελλάδα, επισημαίνοντας ένα απόλυτο κοινό στοιχείο: τον στολισμό του Επιταφίου με ανοιξιάτικα λουλούδια και την ποικιλομορφία των στίχων των Εγκωμίων.
Εκκίνηση από τις Σπέτσες όπου το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής στην πλατεία του Ποσειδωνίου συναντώνται οι Επιτάφιοι των τεσσάρων ναών του νησιού με τους νεαρούς κουβαλητές να σηκώνουν όσο μπορούν ψηλότερα τον Επιτάφιο της εκκλησίας τους για να πάρουν την ευλογία. Στην Ύδρα οι ντόπιοι επαναλαμβάνουν εθιμικά τον «Θαλασσινό Επιτάφιο»: φθάνοντας κατά την περιφορά στην άκρη της ακτής στα Καμίνια, εισέρχονται χωρίς δισταγμό στη θάλασσα μεταφέροντας ευλογία στα νερά και τα πλεούμενα του νησιού.
Η άνοιξη βρίσκει τη Σίφνο στα καλύτερά της και το Πάσχα στα εκκλησάκια της είναι εμπειρία μοναδική.
Παραδοσιακά η Περιφορά των Επιταφίων συνδέεται με το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής. Αλλά στα Ιόνια νησιά ιστορικά πρωτοτυπούν. Στην Κέρκυρα από το 1574 οι Ενετοί επικυρίαρχοι επέβαλαν την περιφορά Μεγάλο Σάββατο πρωί. Και μαζί με την επιτάφια απεικόνιση του Ιησού συνυπάρχει και το σκήνωμα του Αγίου Σπυρίδωνα, και τα δύο μαζί σε μια έντονα φορτισμένη εκδήλωση. Στη Ζάκυνθο, η Περιφορά απαιτεί ξενύχτι γιατί γίνεται στις 04.00 τα ξημερώματα. Στο ίδιο νησί, στον Άγιο Νικόλαο του Μώλου, η Περιφορά γίνεται το μεσημέρι της Μ. Παρασκευής.
Στην πρωτεύουσα των Κυκλάδων, τη Σύρο, όπου συνυπάρχουν Ορθόδοξοι και Καθολικοί Έλληνες, συνυπάρχουν εθιμικά και οι κεντρικοί Επιτάφιοί τους. Το βράδυ της Μ. Παρασκευής στην πλατεία Μιαούλη από τη μια έρχεται ο Επιτάφιος των Καθολικών της Ευαγγελίστριας και από την άλλη ο των Ορθοδόξων της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Ανταλλάσσονται κοινές ευχές επισφραγίζοντας την ειρηνική συνύπαρξη. Στην Τήνο δεν είναι τέσσερις αλλά έξι οι Επιτάφιοι που συναντώνται σε κεντρικό σημείο της Χώρας. Μοναδική «παρέκκλιση», ο Επιτάφιος του Αγίου Νικολάου που όταν φτάνει στην παραλία στο Μακρύ Κλαδάκι, ο Επιτάφιος μαζί με τον ιερέα και τον κόσμο μπαίνει στη θάλασσα όπου αναπέμπεται και τρισάγιο για τους χαμένους ναυτικούς.
Ανεξάντλητος ο κατάλογος, αλλά ένα είναι βέβαιο: Όπου και αν πάτε θα βρείτε σίγουρα μια εκδοχή του ελληνικού Πάσχα που δεν έχετε ξαναδεί.
